Przystanek nr.8. Budynek starej szkoły z 1913 roku po wielu przebudowach. Przy ul. Staromiejskiej kapliczka z 1889 roku z figurami Najświętszego Serca Pana Jezusa, Najświętszego serca Matki Bożej, św. Józefa i św. Floriana, w tej okolicy przez wieki koncentrowało się życie osady.
Kapliczka przy ul. Staromiejskiej - Zeszyty staromiejskie
W centralnym miejscu Staromieścia, na placu gromadzkim, wznosi się piękna, ponad stuletnia kapliczka. Jest usytuowana na początku ul. Staromiejskiej, po jej północnej stronie, na skrzyżowaniu z ul. Lubelską. Wiele znaków topograficznych wskazuje, że w tej okolicy powstawało życie osady.
Tu zachowały się stare domy o charakterystycznych wysokich dachach i małych oknach, a dawniej znajdowała się karczma dworska. Wiadomo, że karczma, obok kościoła, spełniała w dawnych czasach wiele funkcji społecznych. Tu odbywały się wesela i chrzciny, zabawy i spotkania. Tu powstawały zatargi, bójki, ale i przeprosiny. W karczmie kończono obrzędy pogrzebowe. Z tych powodów budowano karczmy w centralnej części wsi - osady. Niektórzy przypuszczają, że tu mógł być pierwszy kościół. W tym to miejscu zbudowano w 1889 r. piękną kapliczkę. Styl budowli jest oryginalny, mieszany.
Fundator kapliczki jest nieznany. Można przypuszczać, że jest to wspólna pamiątka gminy i rodziny Jędrzejowiczów, a w szczególności p. Gabrieli Jędrzejowiczowej. Obecnie stanowi własność Parafii pw. Św. Józefa w Staromieściu.
Kapliczkę zbudowano na planie kwadratu o boku 265 cm. Murowana z cegły, otynkowana, pomalowana na kolory: szary, żółty, niebieski i biały, jest pokryta czerwoną dachówką zakładkową. Ścięte naroża kwadratu tworzą ośmiobok.
Kapliczka jest jednokondygnacyjna, na niskim fundamencie i cokole, który odsatką oddziela właściwą kapliczkę. Cokół zwieńczony jest gzymsem. Część górna kapliczki jest zdobiona na przemian płycinami prostokątnymi i kwadratowymi. Ściany są podzielone przy pomocy pilastrówprzełamujących się na każdym z ośmiu naroży. Głowice tych pilastrów wykonano w kształcie profilowanych gzymsów.
Powyżej nich widoczne jest klasyczne belkowanie górujące ponad pi- lastrami. Fryz belkowania zdobiony jest rozetkami, a gzyms, koronujący budowlę - kostkowaniem. Dach - ośmiospadowy, promienisty. Na szczycie - krzyż żelazny osadzony w specjalnej oprawie.
W elewacjach południowej, północnej, wschodniej i zachodniej znajdują się duże 4 konchy, o wym. 66 x 122 cm, ozdobione profilowanymi archiwałami, wspierającymi się na specjalnych filarach.
W czterech wnękach umieszczono figury:
• w głównej frontowej wnęce - figurkę Najświętszego Serca Pana Jezusa,
• po stronie wschodniej - figurkę Najświętszego Serca Matki Bożej,
• po stronie zachodniej - figurkę św. Józefa, patrona parafii staromiejskiej,
• po stronie północnej - figurkę św. Floriana, patrona straży pożarnej.
U dołu mieści się skromny napis:
POSTAWIONO W ROKU 1889.
Całość stanowi piękny, oryginalny pomnik architektury sakralnej. Kapliczkę otacza niski drewniany płotek, starannie zadbany dzięki najbliżej mieszkającym rodzinom.
Stara Szkoła w Staromieściu.
Zeszyty Staromiejskie nr 8/2008 - Wspomnij mnie...135 lat szkoły w Staromieściu, opracowanie: Lucyna Grzędzicka Barbara Machniak, Stowarzyszenie Przyjaciół Staromieścia Rzeszów 2008. (FRAGMENTY)
„Dziś - to jest Wczoraj... tylko trochę dalej.”
C. K. Norwid
Pokoleniom Nauczycieli i Uczniów staromiejskiej Szkoły poświęcają
autorki
I. STRUKTURA ORGANIZACYJNA
Początki szkolnictwa wiążą się z powstaniem szkół parafialnych. Zadaniem ich było przygotowanie chłopców do stanu duchownego oraz zapewnienie śpiewaków i ministrantów. „Klecha” pełnił funkcję kierownika. Zatrudniał go proboszcz, który płacił mu pensję.
Szkoła Ludowa Pospolita w Staromieściu powstała w 1873 roku jako jednoklasowa, będąca filią Zakładu Mickiewicza. Stało się to możliwe dzięki uchwalonemu przez Sejm galicyjski Statutowi Rady Szkolnej.
Obowiązek szkolny w Galicji wprowadzała ustawa z dnia 2 maja 1873 roku. Objęto nią w Staromieściu dzieci w wieku 6-12 lat. Zajęcia odbywały się w języku polskim, w zasadzie tylko w porze zimowej, kiedy dzieci nie były zajęte pracą w polu. Utrzymanie szkoły powierzono społeczności gminnej. W 1874 roku przyznano szkole fundusz z budżetu gminy w wysokości 366 zł reńskich. Na tę kwotę składał się podatek płacony przez staromieszczan w wysokości 1 zł reńskiego. Od każdej złotówki część przeznaczano na fundusz szkoły. Uzyskano w ten sposób kwotę 303 zł reńskich, zaś brak zamierzano pokryć z dochodów za obligacje.
Ówczesną Radę Szkolną reprezentowali staromieszczanie: Jan Wiśniewski, Michał Kogut, Michał Pasterz i Wojciech Borek. Nadzór stanowiła Rada Szkolna we Lwowie, której organem podrzędnym była Okręgowa Rada Szkolna w Rzeszowie.
W latach 90. XIX wieku, w wyniku reformy szkolnictwa w Galicji, szkoła staromiejska posługiwała się planem nauki przewidzianym dla szkoły jednoklasowej z jednym nauczycielem i nauką podzielną: nauczyciel uczył do południa uczniów III i IV stopnia, a po południu młodszych - I i II stopnia. Zajęcia uczniów obu stopni prowadzono równocześnie: jedna grupa miała naukę głośną, druga - cichą. Wyjątek stanowiły: religia, śpiew, roboty ręczne i gimnastyka.
W 1905 roku szkoła w Staromieściu miała status szkoły dwuklasowej. W tym czasie państwo przerzuciło ciężar utrzymania szkół na barki gmin i dworów; np. w 1910 roku gmina staromiejska łożyła 856 koron, a dwór dopłacał 239 koron. Od 1912 roku dwuklasowa szkoła w Staromieściu realizowała plan pracy szkoły czteroklasowej. Utworzono również dodatkowo klasę eksperymentalną w Miłocinie.
W pierwszych latach okresu międzywojennego działalność szkoły opierała się o austriackie podstawy organizacyjno-prawne. Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie utrzymała podporządkowanie placówek szkolnych dotychczasowej administracji, tj. Miejscowej i Okręgowej Radzie Szkolnej w Rzeszowie, podległej Krajowej Radzie Szkolnej we Lwowie. W 1920 roku dokonano przekształcenia szkoły w Staromieściu na pełną czteroklasową.
Od 1926 roku dzieje szkoły dokumentuje kronika szkolna pisana przez jej kierownika Karola Merklingera. Na pieczęci szkolnej katalogów głównych, wraz z wykazem klasyfikacyjnym, widnieje nazwa: „Państwowa Szkoła Powszechna im. Św. Jana Kantego w Staromieściu”. Szkoła realizowała program szkoły czteroklasowej z planem sześcioklasowej. Nie była ona jednostką samodzielną, bowiem podlegała Gminie w Trzebownisku i nie posiadała własnej kancelarii.
W roku 1927 szkoła jest już sześcioklasowa, a od 1929 roku, na mocy rozporządzenia Kuratorium OSL, staje się szkołą siedmioklasową i nosi nazwę „Publicznej Szkoły Powszechnej w Staromieściu”. Rok szkolny dzieli się na cztery okresy, a klasyfikacja obejmuje poszczególne przedmioty.
W 1939 roku naukę rozpoczęto dopiero 20 października, po wykwaterowaniu się wojska. Nauczycieli dotychczas uczących przeniesiono do innych placówek, na ich miejsce przyszli inni. Na mocy rozporządzenia władz okupacyjnych obniżono stopień organizacyjny z siedmioklasowej szkoły do pięcioklasowej, o pięciu nauczycielach. Nauczanie jawne prowadzono średnio przez 5 do 8 miesięcy w roku z powodu braku opału oraz przeznaczenia sal dla wojska.
15 kwietnia 1943 roku uruchomiono pierwszy Komplet Tajnego Nauczania, co zostało zgłoszone Rudolfowi Auridze. Realizowano program szkoły siedmioklasowej, zaś nauka odbywała się o różnych porach i w różnych miejscach: mieszkaniach nauczycieli, stodołach, pralniach, budynku Kasy Stefczyka, szkole, czy w mieszkaniu Jana Bindugi. Obowiązek szkolny trwał do czternastego roku życia.
Okres powojenny charakteryzował się dużą ilością i częstotliwością zmian przepisów wykonawczych. 20 stycznia 1946 roku nauczyciele otrzymali nowe, znacznie rozszerzone plany godzin i materiały programowe na rok 1945/46. Wywołało to niepokój kadry, gdyż wprowadzono je w połowie 11 roku, podobnie jak wydane w roku szkolnym 1947/48 przez Ministerstwo Oświaty nowe programy do szkół podstawowych ośmioklasowych, wraz ze wskazówkami metodycznymi.
W 1948 roku wprowadzono nowe rejony szkolne. Przekazywanie ucznia odbywało się odtąd na wniosek Rady Pedagogicznej za skierowaniem kierownika szkoły. Od 1949 roku po raz pierwszy wprowadzono obowiązkową naukę języka rosyjskiego w klasach V-VII. Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Oświaty, dzieci staromiejskie miały zapewnione 1-2-tygodniowe ferie z tytułu świąt Bożego Narodzenia. Funkcjonowały także kilkudniowe ferie po zakończeniu pierwszego półrocza. Rok szkolny dzielił się na cztery okresy.
Placówki oświatowe posiadały swoje patronaty opiekuńcze. Taki patronat nad szkołą w Staromieściu sprawowały kolejno: Parowozownia PKP Rzeszów, Zakład Mleczarski w Staromieściu, Centrala Rybna w Rzeszowie, Kolumna Transportu Sanitarnego w Rzeszowie.
W roku szkolnym 1952/53 włączono Staromieście jako dzielnicę do woiewódzkiego miasta Rzeszowa. Szkoła stała się odtąd szkołą miejską i otrzymała numer 13. (...)
(Dalsza historia szkoły w zakładce Nowa Szkoła , gdyż w roku 1953 oddano do użytku nowy budynek przy ul. Skrajnej.)
2. BAZA SZKOŁY
W okresie rozbiorów pierwszy budynek szkoły znajdował się w pobliżu kościoła, u zbiegu dzisiejszych ulic Staromiejskiej i Lubelskiej. W 1884 roku wzniesiono nowy budynek w pobliżu dotychczasowego. Plac pod budowę ofiarował ówczesny właściciel Staromieścia, Adam Jędrzejowicz.
Budynek był murowany, kryty dachówką, o wymiarach 18x10,5 m. Część od strony północnej stanowiły pomieszczenia lekcyjne wielkości 9,38x7,08 m. Od strony północnej znajdowało się także mieszkanie kierownika szkoły. Dysponował on pokojem, kuchnią ze spiżarką i sionką. Na północ od szkoły, za drogą, znajdowały się toalety. Przy szkole był sad owocowy, graniczący od wschodu z gościńcem sokołowskim. Gmina przeznaczyła na ten cel ze swego funduszu 460 zł reńskich (fot. 4).
Ze względu na wzrost liczebności uczniów, w 1904 roku Rada Gminy postanowiła zbudować dodatkową salę lekcyjną i mieszkanie dla drugiego nauczyciela. Zdecydowano o zaciągnięciu na ten cel pożyczki w wysokości 4000 koron z kasy gminnej. Wybrano pełnomocnika do prowadzenia budowy szkoły - został nim Wojciech Wiśniewski.
Na podstawie zachowanego inwentarza majątku szkolnego z 1906 roku wiemy, iż szkoła wyposażona była we wszystkie podstawowe sprzęty jak: ławki, stoły, krzesła, szafy. Ponadto dysponowała pomocami dydaktycznymi w postaci: plansz, obrazów, zbiorów portretów postaci historycznych i literackich, map, pomocy specjalistycznych do nauczania poszczególnych przedmiotów oraz niewielkim księgozbiorem.
W 1908 roku szkoła miała klasę o największej powierzchni spośród szkół podmiejskich - jej powierzchnia wynosiła 66 m2. Podzielono ją na połowę i uzyskano w ten sposób dwie sale.
W 1913 roku Rada Gminna wydała postanowienie o budowie nowej szkoły. Na miejsce budowy wybrano ogród znajdujący się w sąsiedztwie dotychczasowej, brak jednak informacji o dacie oddania obiektu do użytku. W budynku tym, stojącym do dzisiaj, mieściły się dwie klasy. Z czasem został on przeznaczony na przychodnię zdrowia, a później kawiarnię.
W 1926 roku szkoła funkcjonowała w dwóch budynkach parterowych, murowanych. Ponadto, od 1924 do 1937 roku wykorzystywała dwa pomieszczenia w budynku gminnym. Nie dysponowała studnią i zapleczem sanitarnym. Wyposażenie stanowiły stare 50-letnie ławki, zniszczone tablice, nieliczne szafy, brakowało dodatkowego sprzętu. Wyjątkiem był zbiór kilku map i biblioteka licząca 95 woluminów.
Zu przyczyną Rady Szkolnej Miejscowej szkołę częściowo odremontowano. Soltys Gromady z lat 30., Stanisław Borek, przyczynił się do wzniesienia i ogrodzenia szkoły, wydzielenia boiska, rozbudowy jednej z sal lekcyjnych; postawiono 2 piece kaflowe. W pracach pomagali mieszkańcy siaromieścia i ówczesny kierownik szkoły.
leilnak, ze względu na orzeczenie lekarza powiatowego, w 1937 roku zamknięto 2 sale lekcyjne w budynku gminnym. W konsekwencji, na wniosek kierownika Merklingera, wybrano spośród rodziców komitet, mający zająć się budową nowej szkoły. W 1938 roku Rada Gromadzka podjęła w tym celu uchwałę oraz określiła sposób gromadzenia funduszy. Pierwszymi delegatami do Inspektoratu Szkolnego w sprawie budowy szkoły byli: sołtys S. Skarbowski, J. Skarbowski, W. Dziura.
Okres wojny i okupacji 1939-1944 to czas, kiedy baza szkoły ciągle się pogarszała. W 1939 roku dysponowano sześcioma salami, a od 1940 trzema. Trudna sytuacja, wynikająca z braku opału, zmuszała do wykorzystywania sprzętu szkolnego i akt szkoły do palenia w piecach. Obrazami zatykano okna. W okresie tajnego nauczania bazę stanowiły mieszkania nauczycieli oraz mieszkańców, gdzie umieszczono cenniejsze dokumenty i sprzęty; np. szafę z aktami szkolnymi przechowywał p. Gaweł, skrzynię z obrazami - p. Jan Robak, mapy i globusy - kierownik szkoły. Bibliotekę tajnego nauczania stanowiło 86 woluminów. W 1944 roku w kronice czytamy: „Budynek szkolny jest zupełnie zniszczony. Stoją tylko mury. Sprzęty szkolne zniszczone są przez wojsko.”
Wysiłek nauczycieli w prowadzeniu tajnego nauczenia w czasie okupacji zoslał zrekompensowany przez społeczeństwo staromiejskie, które wiosną 1944 roku zorganizowało Komitet Budowy Szkoły, zatwierdzony przez Inspektorat Szkolny w Rzeszowie.
Rada Gromadzka przeznaczyła na ten cel parcelę budowlaną koło „Czarnego Krzyża”, komisja orzekła jednak, że podłoże jest nieodpowiednie dla tak dużego budynku (mady). W tej sytuacji wyznaczono nowy teren na tzw. „Welcówce” (grunty rodziny Welców). W maju 1945 roku rozpoczęto gromadzenie materiałów budowlanych. Przewodniczącym Komitetu budowy został Stanisław Borek, plany nowego budynku wykonali trzej inżynierowie (Dudek, Nowodworski, Wisłocki), a kierowanie pracami powierzono jednemu z najlepszych wówczas budowniczych, inż. Szymańskiemu. (...)
Od 1 stycznia 1951 roku prace nad budową przejęło Miejskie Biuro Budowlane. Jednocześnie remontowano stary budynek, w którym nadal prowadzono nauczanie.
19 listopada 1952 roku Kierownik Wydziału Oświaty, Maria Augustyn, wydała zarządzenie o natychmiastowym zajęciu przez szkołę wzniesionego budynku. Wydarzenie to przyspieszyły rozpowszechniane informacje o rzekomym planie wprowadzenia do nowego obiektu garnizonu wojska.
(Dalsze losy przeprowadzki w zakładce Nowa Szkoła.)